Zwanendrift
waarom Molkwerum een zwaan in het wapen heeft
Op 7 maart 2025 vertelde geschiedeniskenner André Buwalda in museum De Tiid in Bolsward het verhaal van de Friese zwanenhouderij. Er was daarbij een expositie ingericht over deze 'zwanendrift', waarin ook een collectie zwanenboeken en -banden te bewonderen was. In het Molkwerum van de 16de eeuw had de zwanendrift bepaald een vlucht genomen: er waren 57 zwanenmerken geregistreerd in een zwanenboek uit die tijd. Het dorp heeft niet voor niets een zwaan in het wapen!
Gevelsteen Molkwerum (1742), Oude Waal 2 in Amsterdam
De geschiedenis
In Nederland komen van oudsher drie soorten zwanen voor: de wilde zwaan en de kleine zwaan - beiden wintergasten - maar waarschijnlijk het bekendst is de knobbelzwaan, te herkennen aan de sierlijk gebogen hals en het specifieke suizende geluid tijdens de vlucht. Deze sierlijke knobbelzwaan was enorm populair in de wereld van de zwanenhouderij. Het is onbekend wanneer het idee om zwanen te houden voor het eerst in Europa opdook, maar dat de Germanen zich er al mee bezighielden blijkt uit de oudste ons bekende Germaanse wetten. Volgens deze wettekst Lex Salica, ‘Salische Wet’, samengesteld door koning Clovis ca. 5e eeuw, staat op diefstal van een ‘knobbelkraanvogel’ of zwaan, in juridische termen ‘tuinvogels’ genoemd, dezelfde boete als op diefstal van drie geiten. Aangenomen wordt dat in de oudheid iedere vrije burger het recht had om vogels en zwanen op eigen grond te houden. Maar al vroeg in de middeleeuwen, toen de Frankische koningen vanaf ca. 500 aan de macht kwamen, werden ‘regalia’ (rechten van de koning) ingesteld. De koning eiste als vertegenwoordiger van God alles voor zichzelf op en 'leende' die aan anderen in ruil voor goederen en diensten.
De Salische Wet in het Wandalgarius-handschrift uit 794 (St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 731)
Het recht van de koning...
Vooral Karel de Grote (ca. 742-814) had grote invloed op de ontwikkeling van deze regalia. De rechten van het volk waren beperkt tot het ‘normale’ gebruik: boeren konden land en sloten gebruiken voor begrazing en irrigatie, vis vangen voor eigen gebruik, in bossen zoeken naar eikels voor de eigen varkens, alles zolang het maar niet voor de handel was. Zwanen vielen daar om die reden buiten – die hoorden tenslotte niet tot de normale levende have. De koning gebruikte de regalia als ruilmiddel: hij kon zijn rechten overdragen aan de heren in Holland en de graven in West-Friesland (Noord-Holland), in ruil voor goederen of diensten. Deze rechten werden scherp bewaakt, en er zijn vermeldingen van straffen op schending daarvan te vinden. Het toezicht op de zwanen van de graaf werd uitbesteed aan zwanen- of pluimgraven,
Beeldje van Karel de Grote (9e eeuw),
Louvre in Parijs.
...maar niet in Friesland
In Friesland was de situatie enigszins anders dan in Holland. De adelijke families en geestelijken hadden al eeuwenlang het recht zwanen rond hun stinsen te houden, en waren daarvoor aan niemand verantwoording verschuldigd. In de zuidwesthoek was dit recht ook 'kleyne luyden' toebedeeld. In het verdrag met de Friezen dat Albrecht van Beieren (1336-1404), graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, sloot na de Friese Oorlog (1396-1401) staat duidelijk vermeld: “ele man zwanen ende Vogelen te houden nae synre genuechte”. (Schwartzenberg, Groot Placaat en Charterboek van Vriesland, I, 291).
Albrecht van Beieren, Haags Historisch Museum, rond 1600 geschilderd.
Albrecht van Saksen rond 1490,
schilder onbekend, Fürstenzug Dresden.
Dat de Friezen hun zwanenrechten trouw bleven, blijkt uit het feit dat als Friesland in 1498 onder hertog Albrecht van Saksen (1443-1500) valt en de hertog eist dat "alle die swaenen den hertog zouden worden toegewezen". De Friese monnik en kroniekschrijver Worp van Thabor (?-1538) meldt hierover dat “die heerscappen, steden ende stemmen van Westergoe daerinne niet consenteren, besonders om die priesters leenen ende swaenen”. We vinden deze eis van de hertog dan ook niet terug in het verdrag dat de Friezen op 2 april 1498 met hem sloten.
​​
Zoals gezegd was de zwanendrift in delen van Friesland voorbehouden aan adelijke families en geestelijken, maar werd hier in het zuidwesten werd de zwanenhouderij door het gewone volk beoefend. Met name in de omgeving rond Hemelum, Warns, Stavoren en ook Molkwerum hield men veel zwanen, naar men aanneemt vooral voor consumptie.
Het was zaak de zwanen van verschillende eigenaars uit elkaar te houden. Ze werden daartoe gemerkt door het aanbrengen (kerven) van een eigendomskenmerk in de snavel en de zwemvliezen. Op termijn kwam er behoefte aan registratie van de veelheid aan kenmerken, iets dat meestal op particulier initiatief tot stand kwam. Er is slechts één boek van overheidswege bekend, in 1529 door Everardus Nicolai, de raadsheer van Karel V.
Een zwanenmerkboek uit 1574, Tresoar, Leeuwarden.
Swanejacht ende mercken - Swaene bouck (1529)
In een 16de eeuws zwanenmerkboek staan maar liefst 57 zwanenmerken in Molkwerum geregistreerd.
Met veel dank aan André Buwalda voor het beschikbaar stellen van deze afbeeldingen (website 'De Friese regimenten')
De zwanenband
Naast het aanbrengen van merken aan de zwaan zelf, was het ook mogelijk de zwanen te voorzien van een halsband, een vaak van messing of koper vervaardigde band met een scharnier en een pinnetje om de band vast te zetten. In veel stadswapens met een zwaan is zo'n halsband nog terug te zien.
Broek in Waterland
Nieuwendam
Ransdorp
Wieringerwaard
Volkskundige J.W. Wolf vertelt in “Deutsche Märchen und Sagen” (Leipzig 1845, Nummer 295) hoe in 1307 in het Westvlaamse Ieper bruiloftsgasten in een boot door de stadsgrachten voeren waar al drie jaar twee zwanen leefden. Terwijl de bruiloftsgasten in het water dobberden, dook een vreemde zwaan naar beneden, waarop de twee andere zwanen de indringer aanvielen. De bruiloftsgasten doodden vervolgens de gewonde indringer, waarna ze onder het verendek een prachtige gouden ketting vonden, met de tekst: "Deze ketting werd om deze zwaan gelegd door Lodewijk VI, koning van Frankrijk, toen Karel de Goede in Ieper stierf in 1217.
De moord op Karel de Goede in Brugge
Dit soort verhalen is vaak niet erg betrouwbaar: Karel de Goede werd in 1127 in Brugge vermoord. Het jaartal lijkt een verschrijving, Lodewijk VI stierf in 1137. En de oudst bekende zwaan is 29 jaar geworden.
Handel in zwanen(vlees) met het buitenland
​
De zwanen werden gehouden vanwege hun vlees, hun veren - die werden gebruikt als schrijfpennen - en hun dons voor vulling van kussens. In Historiae animalium ('Geschiedenis van de dieren'), een 16e-eeuwse zoölogische encyclopedie van de hand van de Zwitserse natuurvorser Conrad Gesner (1516–1565) maakt de schrijver melding van zwanen die in Friesland werden vetgemest, en naar hij begreep vervolgens naar verschillende plaatsen werden geëxporteerd. Waarheen wordt helaas niet vermeld.
Vooral Engeland was naar men aanneemt een groot afnemer, en ook levende zwanen leken er goed te gedijen. Een gezant aldaar meldt in 1496 in zijn dagboek dat er dat jaar tussen de duizend en tweeduizend zwanen op de Theems zwommen, die door de Engelsen als eenden en ganzen werden gegeten.
Al sinds de 12de eeuw wordt nog steeds jaarlijks in juli in Engeland een 'swan upping' gehouden, ooit bedoeld om de zwanen in de Thames een eigenaarsmerk toe te kennen en de stand enigszins te behoeden voor overbejaging. Tegenwoordig wordt de gezondheid van de dieren gecheckt en krijgen ze een ring van de drie nog bestaande 'eigenaars': de gilden van de wijnhandelaars (The Worshipful Company of Vintners), en die van de ververs (The worshipful Company of Dyers). Die van de koning blijven ongemerkt.
Swan upping op een prent uit 1875
Zwanen culinair
David Teniers, Keukenscène met zwaan, 17de eeuw, Mauritshuis, Den Haag.
​​
Bij de wijding van de aartsbisschop George Neville van York In 1465 werden naast een bijna astronomische hoeveelheid gevogelte (letterlijk duizenden duiven, kippen, kraanvogels, pauwen, kwartels, reigers, kapoenen, plevieren, wilde eenden, roerdompen, fazanten, patrijzen, houtsnippen, wulpen en zilverreigers) ook maar liefst ook 400 zwanen bereid. En dit was slechts het aandeel gevogelte. De meningen over de smaak van zwanenvlees lopen nogal uiteen. Het vlees van een oudere volwassen zwaan is zo goed als oneetbaar, het is taai en droog. Op de historische recepten-websites wordt melding gemaakt van vetgemeste jonge zwanen die voor consumptie geschikt werden geacht.
Er zijn meerdere oude menu's waar zwanengerechten op voorkomen, maar er zijn praktisch geen recepten. De zwaan was als 'tafelstuk' prachtig en is vaak afgebeeld op een 'culinair' schilderij, maar werd vanwege de uitgesproken smaak vaak gevuld met bijvoorbeeld ganzen- of ander vlees.
Een houder voor een zwaan op een pastei, een illustratie uit Conrad Hagger's Neues Saltzburgisches Koch-buch. Jugspurg: 1719
.jpg#/media/Bestand:Jan_Brueghel_I_&_Peter_Paul_Rubens_-_Taste_(Museo_del_Prado).jpg)
Detail uit 'De smaak' of 'Allegorie van de smaak' (1617-1618) van Jan Brueghel I (1568-1625) & Peter Paul Rubens (1577-1640), Museo del Prado, Madrid (klik op foto voor hele schilderij)
The English Art of Cookery (1788) van Richard Briggs
​
Een summier recept voor een zwanenpastei van Richard Briggs, die in 1788 het kookboek The English Art of Cookery schreef: Pluk en ontbeen je zwaan, lardeer die met bacon, kruid naar smaak met peper en zout, kruidnagel, foelie en nootmuskaat, bestrooi met enkele laurierbladeren en plaats hem in de pastei. Steek er kruidnagels in, leg er boter op en sluit de pastei. Na het bakken en half afgekoeld, opvullen met geklaarde boter.
Het kookboek bevat ook Brigg's recept voor een enorme pastei waarin een zwaan wordt gevuld met een gans, die op zijn beurt weer is gevuld met kleiner gevogelte. Het originele recept uit 1788 en een vertaling zijn in een apart bestand te lezen.
​
Op de website van een Duitse producent van wild-benodigdheden is het roken van zwanenham beschreven. In bepaalde delen van Duitsland mag er nog op de zwaan worden gejaagd.
Bronnen
​​
Deze tekst is hoofdzakelijk gebaseerd op It boek fan de zwan. Swannejacht en swannemerken yn Fryslând, van Tsj. Gs. de Vries, verschenen in 1959, aangevuld met verschillende Wikipedia-pagina's en historische kook-sites (Eetverleden.nl, Researchingfoodhistory.blogspot.com (post 8/10/2012 van Patricia Bixler Reber). Het kookboek van Briggs (1788) is te downloaden van internet (55MB).
Speciale dank aan André Buwalda, specialist op het gebied van de zwanendrift in Friesland, voor alle informatie en afbeeldingen van de zwanenmerken van Molkwerum in de 16de eeuw, en de lezing en expositie in museum De Tiid in Bolsward. Voor meer informatie zie website De Friese regimenten
​
​